Bach: Der Geist hilft unsrer Schwachheit auf BWV 226

Bach: Der Geist hilft unsrer Schwachheit auf BWV 226.

Pinkstervuur bij het Graf

Kenden we niet de precieze omstandigheden van dit motet, dan zou je gemakkelijk kunnen denken dat Bach het schreef voor een opgewekte pinksterdienst. Het is moeilijk stilzitten bij het lichtzinnige passepied-ritme en de jubelende uitroepen ‘Der Geist hilft!’. Daarbij komen dan nog de zwierige notenslierten waarmee de Heilige Geest traditiegetrouw zijn opwachting maakt en een troostrijk couplet van Luthers pinksterkoraal Komm, heiliger Geist. Maar het was geen feest waarvoor Bach in actie schoot, integendeel. Der Geist hilft unser Schwachheit auf klonk bij een plechtige herdenkingsdienst, en werd wellicht zorgvuldig voorbereid in samenwerking met de stervende zelf, rector van de Thomasschool Johann Heinrich Ernesti (1652-1729).

Extra bijzonder is dat we beschikken over bijna alle originelen; zowel Bachs werkpartituur als de vocale en instrumentale partijen, thuis uitgeschreven met hulp van onder meer Anna Magdalena en Carl Philipp Emanuel. In die bronnen vangen we een glimp op van Bachs werkproces, zoals het verschil tussen componeren en ‘in net’ kopiëren. Maar hergebruikte hij oudere muziek, voor het openingsdeel bijvoorbeeld een sopraanduet? Klonk het koraal – wel in de partijen, niet in de partituur – misschien niet tegelijk met de andere delen? Stierf Ernesti eerder dan verwacht, waardoor het toch op een haastklus uitdraaide? Het zou een wonder zijn als Bach zo’n complex werk in slechts enkele dagen op papier én gerepeteerd kreeg voor een high society-event als dit. Naar die historiek blijft het gissen.

De betekenis van dit motet is echter glashelder. De tekst legt nadruk op smeken, bidden, troost en voorspraak bij God en sluit zo nauw aan bij de grafrede. Die sprak over de hulp van de Heilige Geest in onze laatste uren, hopend op het eeuwige leven. Bach accentueert allerlei mooie details: scherpe dissonanten als twee stemmen elkaar op ‘Schwachheit’ kruisen, grote sprongen op ‘hilft auf’, zuchtmotieven op ‘unaussprechlichem Seufzen’, of nog de pittige dubbelfuga, met afzonderlijke thema’s voor Der aber die Herze forschet (streng in oude stijl) en ‘denn er vertritt die Heiligen’ (lichter, barokker). Het koraal, op een melodie van voor de Reformatie, lost vervolgens alle spanning op, de blik vol vertrouwen op de hemel.